Dünyada ulaşımın ilkleri

Hayatlarımızın ayrılmaz bir parçası haline gelen taşıtları ve bu taşıtları kullanırken yol boyu eşlikçimiz olan diğer tüm unsurları, donanımları tarihsel gelişim süreçlerine, birbirinden ilginç hikayelerine odaklanarak hem dünya hem de Türkiye ölçeğinde inceliyoruz.

İlk taşıtlar

Otomobil: 18. yüzyılın ikinci yarısında İskoçyalı mucit James Watt tarafından geliştirilen buhar motoru hem çeşitli endüstriyel alanlarda büyük dönüşümlerin yaşanmasında hem de çeşitli taşıma yöntemlerinin oluşturulmasında öncü bir rol oynar. Modern otomobillerin atası olarak kabul edilen araç da bu gelişim sayesinde icat edilir. Fransa ordusunda görevli mühendis Nicholas Joseph Cugnot, buhar motorunu taşımacılıkta kullanmayı akıl ederek 1765’de başladığı çalışmasını 1769’da nihayete erdirir. Çalışma sonucunda ortaya önde bir, arkada iki tekerleği bulunan, görüntüsüyle bisikleti andıran, çalışmak için gerekli enerjisini ön kısmındaki buhar kazanından alan, saatte dört buçuk kilometre hızla 15 dakika boyunca hareket edebilen bir araç çıkar. Buhar motoruyla çalışan bu araç, ilerleyen zamanlarda çeşitli yakıtlarla çalışan araçların tasarımında ilham kaynağı olur.

Bisiklet: Günümüzde sıklıkla tercih edilen, kısa mesafelerin favori ulaşım aracı haline gelen bisikletlerin kökeni, 1790 yılında Fransız Comte de Sivrac’ın tasarladığı Celeripede’e dayanır. Sert ahşap çerçevesiyle, pedalı ve koltuğu olmamasıyla son derece ilkel bir yapıya sahip olan Celeripede, sürücüsünün ayaklarının hareketi sayesinde ilerleyebiliyor ve sürücüsü vücudunu sağa, sola eğdiği ölçüde yönünü bulabiliyordu. Zamanla bisiklet tasarımına eklenen jant, fren, pedal, koltuk gibi parçalar önemli bir gelişme sağlar ve bisiklet dünya genelinde popülerlik kazanır.

Tren: 1802 yılında İngiliz mühendis Richard Trevithick tarafından geliştirilen ilk buharlı lokomotif, demir yollarının ve bu yollar üzerinde yavaş yavaş seyreden trenlerin doğuşunda önemli bir rol üstlenir. Ağırlığı yaklaşık 10 ton olan, saatte sekiz kilometre hız yapan, altı vagonu bulunan bu lokomotifin bir vagonu ise buhar motoru için ayrılır. Bu önemli keşfin etkisiyle demir yolu ulaşımı, kısa sürede dünyanın farklı coğrafyalarında hızla yayılarak popüler bir taşıt haline gelir.

Metro: 1846 yılında Londra'nın demir yollarını incelemek üzere görevlendirilen Charles Pearson, çalışması sırasında ulaşım tarihine dahiyane bir fikirle imza atarak metronun doğuşunu sağlar. Pearson metro fikrini hayata geçirmek amacıyla 1853’te North Metropolitan Railway adlı şirketi kurarak ilk adımını atar. İzleyen yıllarda metro hattının yapılmaya başlamasıyla birlikte dört mil uzunluğunda tasarlanan ve buhar makinesiyle çalışan ilk hat hizmete girer.

Otobüs: Fransalı Amédée Bollée, 1873'te geliştirdiği buharla çalışan otobüs tasarımıyla, ulaşım tarihine çığır açan bir adım atar. Zaman içerisinde geliştirilen şehir içi otobüs tasarımlarının Türkiye’de de görülmeye başlaması 1927 yılını bulur. 1928’de İstanbul’da kurulan Boğaziçi Otobüsleri Şirketi ile Taksim-Sarıyer-Yenimahalle arasında yolcu taşımacılığı hizmeti başlar.

Kamyon: İskoçyalı bilim insanı Jon Yule'un 1870 yılında tasarladığı kamyon, buharla çalışan taşıtların öncülerindendir. Yule, altı tekerlekten oluşan, dakikada 250 devir yapan, iki silindir buhar motoruyla çalışan bu yük kamyonuyla Glascow’daki atölyesinde ürettiği gemi kazanlarını, iki mil uzaklıktaki doklara taşıyarak performans ve güven testini geçer.

Karavan: 1919’da Birmingham'da kurulan Eccles Motor Transport şirketinin hedefi günlük yaşam konforunu seyahatle birleştirmektir. Şirket bu amaçla motorla çalışan ilk karavanı icat ederek ulaşım tarihinde bir ilke imza atar. Tasarlanan karavan bir fuarda sergilenerek büyük ilgi toplar. Bu ilgi, karavan üretiminin artmasına, farklı karavan modellerinin gelişimine ve Türkiye dahil olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde yaygınlaşmasına öncülük eder.

Trafikteki ilkler

Trafik ışıkları: Trafik akışının sağlanması için olmazsa olmazlardan biri trafik ışıklarıdır. Tarihte ilk olarak 1868’de Londra parlamento bulvarında yerini alan trafik ışıkları, Saxby and Farmer şirketi tarafından dönemin politikacılarının parlamentoya giriş çıkışlarını kolaylaştırmak için tasarlanır. Yapısal olarak bugünkü görünümünden oldukça farklı olan bu ışıklarda kırmızı ve yeşil olmak üzere iki fenerin belirli aralıklarla yanması söz konusudur. O dönem kırmızı “dur”, yeşil ise “dikkat” anlamına gelir.

Trafik levhaları: Trafik levhaları ilk olarak 1879’da İngiltere’de bisiklet kulüpleri tarafından bisikletçilerin trafikte dikkatli olmalarını sağlamak amacıyla seçili bölgelere yerleştirilir. “Bisikletçiler dikkat!”, “Bu alan bisikletçiler için tehlikelidir” gibi ibarelerin yer aldığı levhalar böylece sürücülere, bulundukları bölgede hareketlerini belirleme imkanı tanır. Otomobiller için tasarlanan ilk trafik levhaları ise bir otomobil kulübü tarafından hazırlanarak 1901’de İngiltere’nin Gloucester kentinde Birdlip Tepesi’nde yer alır.

Araç plakası: Motorlu kara taşıtlarının kimliği niteliğinde olan, trafikteki araçları birbirinden ayırmaya, bu sayede trafikte meydana gelecek kimi sorunların tespitine ve işlemlerin kolayca yapılabilmesine katkı sunan araç plakaları, tarihte ilk olarak 1893 yılında Fransa’da kullanılır. 1938’de Fransa Polis Teşkilatı tarafından kullanımı zorunlu tutulan araç plakaları aynı hızla dünyanın neredeyse tüm ülkelerinde yaygınlaşır.

İlk güvenlik donanımları

Emniyet kemeri: Sürücülerin trafikteki güvenliğini sağlayan en önemli unsurlardan biri olan emniyet kemerleri, otomotiv dünyasına ilk olarak 1903 yılında Fransız mucit Gustave Liebau’nun otomobillerle yapılabilecek kazalarda yolcuların zarar görmesini engellemek amacıyla tek noktalı tasarımıyla girer. Vücudu tek noktadan saran ve bu haliyle kaza durumlarında öne doğru savrulmayı engelleyen emniyet kemerleri, kısa sürede yerini daha gelişmiş biçimlerine bırakır.

Hava yastığı: Olası trafik kazalarında can kayıplarını ve yaralanmaları minimuma indiren hava yastıkları ilk olarak 1952’de Amerikalı endüstri mühendisi John W. Hetrick tarafından geliştirilir ve aynı tarihte çalışabilirliği test edilir. Hetrick’in icadı, patent alarak kısa sürede araçların olmazsa olmaz güvenlik donanımları arasında yerini alır.